چگونه میتوان تفکر انتقادی و سواد اطلاعاتی را در محیطهای دانشگاهی احیا کرد و بیانگیزگی دانشجویان را از بین برد
در راستای ارتقای سواد اطلاعاتی و تفکر انتقادی دانشجویان، متخصصان حوزه علم اطلاعات و دانششناسی پیشنهاد ایجاد «پاتوقهای اطلاعاتی»، «میزگردهای ماهانه» و «تقویت روحیه پرسشگری در…
در راستای ارتقای سواد اطلاعاتی و تفکر انتقادی دانشجویان، متخصصان حوزه علم اطلاعات و دانششناسی پیشنهاد ایجاد «پاتوقهای اطلاعاتی»، «میزگردهای ماهانه» و «تقویت روحیه پرسشگری در کلاسهای درس» در دانشگاهها را مطرح کردهاند. این طرح با هدف تقویت روحیه پرسشگری و خلاقیت دانشجویان و مقابله با چالشهای عصر دیجیتال، از جمله وابستگی به هوش مصنوعی و بی انگیزگی برای شرکت در کلاسهای حضوری، ارائه شده است.
به گزارش پایگاه خبری دانشگاه اصفهان، در عصر کنونی که با حجم عظیمی از اطلاعات و دادههای متنوع روبرو هستیم، مسئله سواد اطلاعاتی و توانایی تفکر انتقادی به یکی از مهمترین چالشهای نظام آموزش عالی تبدیل شده است. امروزه دانشجویان در محیطی پر از اطلاعات متناقض و گاه نادرست زندگی میکنند و این مسئله، اهمیت پرورش مهارتهای تحلیلی و تفکر نقادانه را دوچندان کرده است.
سواد اطلاعاتی، مجموعهای از تواناییهاست که به ما کمک میکند تا اطلاعات را به درستی شناسایی، پیدا، ارزیابی و در نهایت، در تصمیمگیریهای خود از آنها بهره ببریم. این مهارت، به ویژه برای دانشجویان و پژوهشگران که همواره با انبوهی از اطلاعات سروکار دارند، از اهمیت بسزایی برخوردار است. یکی از جنبههای کلیدی سواد اطلاعاتی، تفکر انتقادی و روحیه پرسشگری است. افراد باید همواره در برابر اطلاعات گوناگون، با دیدی نقادانه و پرسشگرانه برخورد کنند، منبع آن را شناسایی کنند و صحت، مناسبت و هدف از انتشار آن را مورد بررسی قرار دهند. متأسفانه، برخی از دانشجویان در ارائه نظرات انتقادی و تفکر انتقادی با مشکل مواجه هستند که این مسئله میتواند ریشه در تجربیات تحصیلی پیشین آنها داشته باشد.
از سوی دیگر، همهگیری کرونا و گسترش استفاده از فناوریهای نوین مانند هوش مصنوعی، چالشهای جدیدی را در مسیر رشد خلاقیت و تفکر مستقل دانشجویان ایجاد کرده است. در این میان، ایجاد فضاهای گفتگومحور و تقویت روحیه پرسشگری میتواند راهکاری مؤثر برای ارتقای سطح سواد اطلاعاتی و تفکر انتقادی در محیطهای دانشگاهی باشد.
برای تقویت تفکر انتقادی و روحیه پرسشگری در دانشجویان، میتوان از روشهای مختلفی مانند پرسشگری در کلاسهای درس، معرفی کتاب و مقاله، و تشویق دانشجویان به بیان آزادانه نظرات خود در قالبها مختلف از جمله میزگردها بهره برد. عدم توجه به این مسئله میتواند آسیبهای جدی به نظام آموزش عالی وارد کند و خلاقیت دانشجویان را نیز تهدید کند. در این راستا با دکتر مهدی رحمانی، عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه اصفهان، گفتوگویی داشتهایم که شرح آن را در ادامه میخوانید:
پایگاه خبری دانشگاه اصفهان: چرا سواد اطلاعاتی یکی از حیاتیترین مهارتهای قرن ۲۱ محسوب میشود و چگونه میتواند به ما در مواجهه با حجم عظیم اطلاعات کمک کند؟
دکتر رحمانی: در این مبحث، قصد دارم به یکی از مهمترین مهارتهای عصر حاضر، یعنی سواد اطلاعاتی، بپردازم. سواد اطلاعاتی در دنیای امروز نقش بسیار حیاتی و تعیینکنندهای ایفا میکند. با توجه به حجم عظیم اطلاعاتی که روزانه در بسترهای مختلف اعم از شبکههای اجتماعی، وبسایتها، منابع چاپی و الکترونیکی منتشر میشود، افراد جامعه به طور مداوم در معرض انواع گوناگونی از دادهها و اطلاعات قرار میگیرند. در عصر حاضر، اطلاعات نقش کلیدی و تعیینکنندهای در زندگی افراد دارد.
اگرچه دسترسی به اطلاعات امری ضروری است، اما توانایی ارزیابی، تحلیل و بهرهبرداری صحیح از این اطلاعات از اهمیت به مراتب بیشتری برخوردار است. سواد اطلاعاتی به ما میآموزد چگونه اطلاعات مورد نیاز خود را جستجو کنیم و پس از یافتن آنها، چگونه به تحلیل و ارزیابی آنها بپردازیم. این مهارت به ما کمک میکند تا اطلاعات معتبر و مناسب را شناسایی کرده، اطلاعات صحیح را از نادرست تمیز دهیم و در نهایت، از اطلاعات درست و مناسب به شکلی مؤثر و کارآمد بهرهبرداری نمائیم.
چنانچه بخواهیم تعریف مختصری از سواد اطلاعاتی ارائه دهیم، میتوان گفت که سواد اطلاعاتی عبارت است از توانایی تشخیص و یافتن اطلاعات صحیح از اطلاعات نادرست، ارزیابی آنها و بهرهگیری از این اطلاعات در فرآیند تصمیمگیری. برخورداری از مهارت سواد اطلاعاتی نه تنها برای دانشجویان و دانشگاهیان در انجام امور پژوهشی، تحقیقاتی و علمی ضروری است، بلکه در زندگی روزمره نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
یکی از نکات بسیار مهم در مبحث سواد اطلاعاتی، برخورداری از تفکر انتقادی و روحیه پرسشگری است؛ بدین معنا که در مواجهه با هر نوع اطلاعات، اخبار و مطالب، باید به دنبال شناسایی منبع آن باشیم و صحت و مناسب بودن مطلب و همچنین هدف از انتشار آن را مورد بررسی قرار دهیم. به عبارت دیگر، باید روحیه پرسشگری داشته و از پذیرش بیچون و چرای اطلاعات خودداری نمائیم. باید توجه داشت که اطلاعات منتشر شده در شبکههای اجتماعی، محیط پیرامون و حتی برخی کتب و منابع علمی، الزاماً معتبر نیستند و ممکن است جزو منابع نامعتبر محسوب شوند. لذا این اطلاعات لزوماً نمیتوانند به عنوان اطلاعات صحیح و معتبر در امور پژوهشی و زندگی روزمره مورد استفاده قرار گیرند.
پایگاه خبری دانشگاه اصفهان: چرا برخی از دانشجویان در ارائه نظرات انتقادی با مشکل مواجه هستند و چگونه میتوان تفکر انتقادی و روحیه پرسشگری را در دانشجویان تقویت کرد؟
دکتر رحمانی: در ادامه میخواهم داستانی را در خصوص روش تدریس و ارزیابی خود در کلاسهای درسی مطرح نمایم. یکی از مباحث مهمی که همواره در امتحانات کلاسی مد نظر قرار میدهم، بخش پرسشگری است. در این راستا، اهمیت پرسشگری و تفکر انتقادی در حوزه سواد اطلاعاتی را مورد توجه قرار میدهم.
به طور مستمر از دانشجویان درخواست میکنم تا در ده دقیقه ابتدایی هر جلسه، نظرات، نقدها و پیشنهادات خود را مطرح نمایند. علاوه بر این، بخشی از برنامه کلاسی به معرفی کتاب، مقاله و فیلم اختصاص یافته است که برای آن نمرات مثبتی نیز در نظر گرفته میشود.
این رویکرد به دانشجویان کمک میکند تا از طریق مطالعه، تماشای فیلم و انیمیشنهای مرتبط، تفکر انتقادی خود را تقویت نمایند. مطالعه کتاب به آنها این امکان را میدهد تا با نظرات و دیدگاههای متنوع آشنا شده و قادر به تحلیل و مقایسه آنها باشند.
در امتحانات نیز معمولاً سؤالی را تحت عنوان «نقد و پیشنهاد» مطرح میکنم که بسته به سطح و ظرفیت کلاس، نیم تا یک نمره برای آن در نظر گرفته میشود. هدف اصلی از این رویکرد، تشویق دانشجویان به بیان آزادانه نظرات و دیدگاههایشان است.
اخیراً در جریان یکی از امتحانات، با موقعیت قابل تأملی مواجه شدم. در انتهای برگه امتحانی، سؤالی مطرح شده بود که یکی از دانشجویان تغییر رشتهای به گروه ما با صراحت اظهار داشتند که علیرغم تلاش ذهنی، قادر به ارائه نقد و بیان دیدگاه تحلیلی نیستند. دلیل این ناتوانی را تجربیات تحصیلی پیشین خود عنوان کردند؛ محیطی که در آن توجه کافی به نظرات دانشجویان نمیشده و صرفاً بر مطالعه دروس تأکید میشده است.
این مسئله به شدت موجب نگرانی و تأمل اینجانب شد. واقعیت این است که عدم توانایی دانشجوی امروزی در تفکر انتقادی و فقدان روحیه پرسشگری، معضلی جدی محسوب میشود. این چالش در عصر حاضر، با گسترش هوش مصنوعی و رباتهای چت، حتی ابعاد پیچیدهتری نیز یافته است، به طوری که حتی خلاقیت دانشجویان نیز در معرض تهدید قرار گرفته است. چنین رویکردی میتواند آسیبهای جبرانناپذیری به نظام آموزش عالی کشور و سیستم دانشگاهی وارد نماید.
پایگاه خبری دانشگاه اصفهان: چگونه سواد اطلاعاتی و تفکر انتقادی با یکدیگر مرتبط هستند و کدام سوالات کلیدی میتوانند به ما در ارزیابی بهتر اطلاعات کمک کنند؟
دکتر رحمانی: در بررسی رابطه سواد اطلاعاتی و تفکر انتقادی، باید توجه داشت که این دو مهارت اساسی ارتباطی تنگاتنگ و پیوسته با یکدیگر دارند. در حوزه تفکر انتقادی، طرح پرسشهای صحیح، تجزیه و تحلیل اطلاعات، و ارزیابی اعتبار منابع از اهمیت بسزایی برخوردار است. همین مفاهیم در حوزه سواد اطلاعاتی نیز مطرح میشوند، به طوری که پرسشگری درباره منابع، ارزیابی و سنجش اعتبار آنها، و در نهایت استفاده مناسب از این منابع، از ارکان اصلی آن به شمار میروند.
پرسشگری را میتوان قلب تپنده تفکر انتقادی دانست که به طور همزمان در مبحث سواد اطلاعاتی نیز نقش محوری ایفا میکند. این مهارت به ما کمک میکند تا از پذیرش کورکورانه اطلاعات و تبعیت بیچون و چرا از هر آنچه در دسترس قرار میگیرد، اجتناب کنیم.
سه پرسش اساسی که همواره باید مد نظر قرار گیرند عبارتند از: «چرا»، «چگونه» و «به چه دلیل». به عنوان مثال، باید از خود بپرسیم چرا باید این مطلب صحیح باشد، چگونه میتواند تأثیرگذار باشد و به چه دلیل این مطلب نگارش یافته است. درک و پاسخ به این پرسشها ما را قادر میسازد تا ارزیابی دقیقی از میزان اهمیت و مفید بودن مطلب برای خود داشته باشیم.
پایگاه خبری دانشگاه اصفهان: چرا روحیه پرسشگری در نظام آموزشی ما سرکوب میشود و خودسانسوری در محیطهای آموزشی چه پیامدهایی دارد؟
دکتر رحمانی: روحیه پرسشگری و تفکر انتقادی در دانشجویان، که در نهایت منجر به سواد اطلاعاتی و رسانهای میشود، میبایست از دوران دانشآموزی و مدرسه آغاز و تقویت گردد. متأسفانه در سیستم آموزشی ما، مفهومی به نام «انضباط» وجود دارد که بر اساس آن، دانشآموز منضبط کسی تلقی میشود که سکوت اختیار کند، در گوشهای بنشیند و آرامش محیط را برهم نزند. معمولاً دانشآموزان ساکت و آرام که پرسش و اعتراضی نسبت به مشکلات موجود در نظام آموزشی و کلاس درس ندارند، به عنوان افراد با انضباط شناخته میشوند. در مقابل، دانشآموزانی که مدام سوال میپرسند و دغدغه و چالش دارند، مورد سرزنش قرار میگیرند.
این رویکرد نامطلوب باعث میشود بسیاری از دانشآموزان در کلاس درس به خودسانسوری روی آورند. آنها حتی زمانی که مطلبی برایشان قابل درک نیست یا ایرادی به آن دارند، جرأت بیان آن را ندارند؛ زیرا از واکنش استاد یا برخورد همکلاسیهایشان در صورت اشتباه بودن نظرشان، هراس دارند. این در حالی است که طرح سوال در کلاس درس، حتی اگر نادرست باشد و موجب خنده دیگران شود، بسیار بهتر از آن است که در جامعه مرتکب خطا شویم و مورد تمسخر عموم قرار گیریم.
در محیط دانشگاه، که فضایی دوستانه و صمیمی است، وقوع اشتباه و خندههای گاه و بیگاه امری طبیعی و کماهمیت تلقی میشود؛ چرا که تمام ارکان دانشگاه در خدمت یادگیری است. از تعامل میان استاد و دانشجو گرفته تا شیوههای برخورد، رفت و آمد در محیط دانشگاه، و حتی کلاسهای درس و امتحانات، همگی جنبه آموزشی دارند. در نظام دانشگاهی، افراد از رفتار اساتید، کارمندان، و سایر دانشجویان میآموزند و این یادگیری محدود به کلاس درس نیست. در واقع، کل فضای دانشگاه یک محیط آموزشی کامل است که فراتر از محدوده کلاسهای درس عمل میکند.
پایگاه خبری دانشگاه اصفهان: چرا نسل جدید در محیطهای آموزشی حضوری تمایلی به مشارکت ندارند؟ و اینکه آیا هوش مصنوعی در حال نابود کردن خلاقیت و قدرت تفکر مستقل دانشجویان است؟
دکتر رحمانی: در نظام آموزش و پرورش کشور ما، متأسفانه با رویکردی نامناسب، روحیه پرسشگری دانشآموزان تا حدودی سرکوب میشود. با شیوع بیماری کرونا و مجازی شدن کلاسهای درس در مدارس و دانشگاهها، دانشآموزان و دانشجویان بیش از پیش به تلفنهای همراه و شبکههای اجتماعی روی آوردند. در فضای مجازی، آنها آزادانه و بدون محدودیت نظرات خود را بیان میکنند، اما در محیط فیزیکی و حضوری، معمولاً تمایلی به مشارکت و طرح پرسش ندارند. در کلاسهای درس، برخی از آنها با استفاده از هندزفری به موضوعات دیگر میپردازند یا به خواب میروند و صرفاً منتظر اتمام کلاس هستند.
این وضعیت موجب شده است که بسیاری از افراد در این حوزه نتوانند عملکرد موفقی داشته باشند. نوعی رکود و سستی در نظام دانشگاهی ایجاد شده است. پیش از دوران کرونا، دانشگاهها پویاتر بودند و دانشجویان با مشارکت در گروهها، انجمنها و نشستهای مختلف، فعالیت بیشتری داشتند، اما اکنون این میزان فعالیتها به شدت کاهش یافته است.
از سوی دیگر، با گسترش هوش مصنوعی، خلاقیت افراد نیز تضعیف شده است. آنها بیش از پیش به ChatGPT و سایر ابزارهای هوش مصنوعی وابسته شدهاند و کمتر به تفکر مستقل و تحقیق میپردازند. به عنوان نمونه، اخیراً در یک مجموعه اسلاید، توییتهای کاربران در زمان قطعی دوساعته این سرویسها جمعآوری شده بود که نشان میداد دانشجویان و دانشآموزان از اینکه مجبور به کدنویسی، تحقیق، تفکر و نگارش مستقل هستند، ناراضی بودند.
در حال حاضر، افراد تمایل دارند تمام وظایف خود، از جمله نگارش متون و کدنویسی را به هوش مصنوعی واگذار کنند. آنها به جای تفکر خلاق، صرفاً به طرح پرسش از ChatGPT و دریافت پاسخهای آماده اکتفا میکنند. این رویکرد موجب شده است که توانایی تفکر مستقل با چالشهای جدی مواجه شود.
پایگاه خبری دانشگاه اصفهان: چگونه میتوان سطح سواد اطلاعاتی دانشجویان را در عصر انفجار اطلاعات ارتقا داد؟
دکتر رحمانی: در حوزه سواد اطلاعاتی، علاوه بر مباحث تفکر انتقادی و پرسشگری که مورد توجه قرار میگیرد، لازم است آموزشهای لازم به دانشجویان و نظام دانشگاهی ارائه شود. هدف این است که افراد به جای پذیرش بیچون و چرای اطلاعات در دسترس، به بررسی شواهد و مستندات بپردازند و صحت دادهها را ارزیابی کنند. این امر کمک میکند تا بتوانند اخبار و مطالب نامعتبر را تشخیص داده و از استفاده از آنها اجتناب نمایند.
برای آمادهسازی دانشجویان در زمینههای سواد اطلاعاتی، تفکر انتقادی و پرسشگری، باید آنها را به مطالعه و کتابخوانی تشویق نمود. کتابخوانی نقش مهمی در تقویت دایره واژگانی، آشنایی با نظرات و عقاید مختلف، مواجهه با دیدگاههای متنوع، توانایی ارزیابی و انتخاب بین دیدگاههای مختلف ایفا میکند.
همچنین باید به دانشجویان آموخت که هنگام مطالعه هر مطلب، سوالات کلیدی از خود بپرسند، از جمله اینکه منبع این اطلاعات کجاست؟ چه کسانی از انتشار این اطلاعات سود میبرند؟ آیا این اطلاعات برای من مفید است؟ آیا هدف این مطلب کمک به من است یا سردرگم کردن، به چالش کشیدن و ایجاد مشکل برای من است؟ بنابراین توجه به این نکات میتواند به ارتقای سطح تفکر انتقادی و سواد اطلاعاتی دانشجویان کمک قابل توجهی نماید.
پایگاه خبری دانشگاه اصفهان: پاتوقهای اطلاعاتی چگونه میتوانند به تقویت تفکر انتقادی در دانشگاهها کمک کنند و چرا ایجاد فضاهای میزگردی در دانشگاهها ضروری است و چه مزایایی دارد؟
دکتر رحمانی: در جمعبندی مباحث مربوط به تفکر انتقادی، سواد اطلاعاتی و پرسشگری، ضروری است فضاهای ویژهای در دانشکدهها ایجاد شود. در سطح جهانی، مکانهایی تحت عنوان «پاتوقهای اطلاعاتی» وجود دارد که در آن افراد بدون استفاده از اینترنت، شبکههای اجتماعی و تلفن همراه گرد هم میآیند و به بحث و تبادل نظر درباره موضوعات مختلف میپردازند.
این گفتگوهای رو در رو میتواند به دانشجویان کمک کند تا در ابتدا به بیان دیدگاههای خود بپردازند و سپس به مرحله پرسشگری و نقد برسند. این فرآیند به آنها کمک میکند تا توانایی تشخیص درست از نادرست را در خود تقویت کنند.
برای تحقق این هدف، پیشنهاد میشود در دانشکدهها فضاهایی با چیدمان میزگرد ایجاد شود که با حضور اساتید، به صورت ماهانه یا دو ماه یکبار تشکیل گردد. در این جلسات، دانشجویان میتوانند درباره موضوعات مختلف دانشگاهی به بحث و تبادل نظر بپردازند.
برای افزایش مشارکت دانشجویان، میتوان از عواملی تشویقی مانند پذیرایی و اهدای جوایز استفاده کرد. این مشوقها میتواند انگیزهای باشد برای حضور فعال دانشجویان و ابراز نظرات آنها درباره مسائل خاص دانشگاهی.
پایگاه خبری دانشگاه اصفهان: چه راهکارهایی برای ارزیابی صحت اطلاعات در فضای دانشگاهی وجود دارد و چرا این مسئله اهمیت دارد؟ و چگونه میتوان فضای امنی برای گفتگوی دانشگاهی ایجاد کرد که در آن دانشجویان بدون ترس و استرس به بیان دیدگاههای خود بپردازند؟
دکتر رحمانی: به نظر میرسد ضروری است فضایی ایجاد کنیم تا افراد بتوانند درباره مفاهیم به گفتگو بپردازند. همچنین، بحث و تبادل نظر پیرامون واژههای ایرانی-اسلامی و مفاهیم فرهنگ ایرانی میتواند برای دانشجویان بسیار مفید باشد. این گفتگوها میتوانند برای تمامی اعضای جامعه دانشگاهی، اعم از اعضای هیئت علمی، کارمندان و دانشجویان، جنبه آموزشی و یادگیری داشته باشد.
علاوه بر این، ایجاد فضایی امن برای اظهار نظر دانشجویان ضروری به نظر میرسد، زیرا معمولاً دانشجویان به دلیل ترس از اشتباه و استرس، جرأت بیان دیدگاههای خود را ندارند. چنین محیطی میتواند به کاهش استرس آنها کمک کند. در واقع، ما در حال ایجاد نوعی فضای کتابدرمانی و گفتگودرمانی هستیم تا دانشجویان و کل جامعه دانشگاهی بتوانند در این عرصه مشارکت فعال داشته باشند.
ایجاد و گسترش فضاهایی تحت عنوان «وعدهگاههای فرهنگی» یا «مراکز گفتگو» میتواند نقش بسیار مؤثری در تقویت روحیه پرسشگری و تفکر انتقادی در محیطهای دانشگاهی ایفا نماید. نکته حائز اهمیت دیگر، ضرورت توجه ویژه اعضای هیئت علمی در کلاسهای درس به دانشجویان است، به گونهای که آنان بتوانند سوالات و دیدگاههای خود را در خصوص مباحث درسی مطرح نمایند. موضوع بعدی که مرتبط با جامعه دانشگاهی و بهویژه دانشجویان است، این است که باید توجه داشت هر خبر، اطلاعات، مطلب یا کتابی که مشاهده میشود، لزوماً حقیقت مطلق و صحیح نیست. بر این اساس، ضروری است با رویکردی نقادانه به بررسی کتب، مقالات، نوشتهها و پیامهای منتشر شده در شبکههای اجتماعی پرداخت و ارزیابی دقیقی از صحت و اعتبار آنها انجام داد تا مشخص شود آیا مطلب مورد نظر مفید و معتبر است یا محتوایی سطحی و غیرموثق است که با اهداف خاص دیگری منتشر شده است.
